Kontrowersje wokół przyczyn wielkich katastrof ekologicznych

Abstract

Trwająca blisko 20 lat (od odkrycia anomalii irydowej) polemika nad przyczynami wielkich katastrof ekologicznych w historii Ziemi między zwolennikami koncepcji upadku gigantycznego bolidu i kataklizmu wulkanicznego doprowadziła do istotnych modyfikacji pierwotnych paradygmatów. Do najbardziej istotnych należą modele kryzysów biotycznych („kroczących“ wymierań) wskutek wielokrotnej i (lub) skośnej kolizji z obiektem pozaziemskim, zwłaszcza kometą, jak też koncepcje nawiązujące do dalekosiężnych skutków ekosystemowych erupcji superpióropusza płaszcza czy wielkoskalowego ryftingu. Najbardziej perspektywiczne są scenariusze wymierań odwołujące się albo wyłącznie do ziemskich procesów, zwłaszcza oceanograficznych i klimatycznych (np. intensywnie propagowany model transgresji/anoksji), z coraz lepiej rozumianą rolą zjawisk wulkaniczno-hydrotermalnych, albo koncepcje „mieszane“ — z mniejszym lub większym udziałem katastrof kosmicznych. Ta ostatnia hipoteza jest szczególnie przydatna dla wyjaśnienia wymierania z końca kredy, gdy doszło do nałożenia się skutków obu rodzajów kataklizmów o zasięgu globalnym. Dalsze kompleksowe badania o coraz bardziej interdyscyplinarnym charakterze, nawiązujące do zdarzeń kredowych i kenozoicznych jako swoistych reperów, są konieczne dla zrozumienia wielu zagadek historii biosfery, szczególnie w paleozoiku. CONTROVERSIES OVER CAUSES OF GLOB AL ECOLOGICAL CATASTROPHES IN THE EARTH HISTORY: A SUMMARY OF IMPACT/VOLCANISM DEBATE Summary Polemics concerning causes of worldwide ecological collapses in the Earth history between advocates of giant bolide impact and of volcanic cataclysm, lasting since discovery of the iridium anomaly almost 20 years ago, have led to principal modifications of the original paradigms. To the most important novelties belong models of protracted biotic crises (stepwise extinctions) due to multiple and/or oblique collision with extraterrestrial objects, especially comets, as well as concepts recalling long-term ecosystem consequences of an eruption of mantle (super )plumes and large-scale rifting. The most promising scenarios based either exclusively on Earth-bound processes, chiefly oceanographic and climatic changeovers (e.g. the highlighted model of coupled transgression and anoxia) with better-evaluated participation of volcanic-hydrothermal phenomena, or "mixed" hypotheses, i. e. including also a smaller or greater role of cosmic accidents. The latter scenario is particularly useful in explanation of the end-Cretaceous mass extinction, in which two the major destructive events certainly occurred contemporaneously. Further integrative studies, progressively more interdisciplinary and employing Cretaceous and Cenozoic events as the references, are necessary for understanding of many puzzles in the biosphere history, mostly through the Paleozoic.