Definicja i klasyfikacja lessów oraz utworów lessopodobnych

Abstract

Less był kształtowany przez różne procesy proto-, syn- i epigenetyczne. Nie jest więc łatwo zdefiniować ten najbardziej znany spośród plejstoceńskich utworów ekstraglacjalnych. Dlatego niektórzy preferują najprostsze kryterium składu granularnego. W rezultacie obok „lessu typowego” wyróżniają pylasty także „less eluwialny” lub „less warwowy”, łącząc w ten sposób utwory o bardzo różnej genezie. Pojęcie lessu typowego również nie jest jednoznaczne, gdyż znane są trzy główne typy strefowo-geograficzne lessów: peryglacjalnych, perydesertycznych i perymedyterańskich (ryc. 1). Trudności nie unikamy stosując zamiast lessu pojęcie „formacji lessowej”. Podstawą wyodrębniania winny być kryteria genetyczne i to nie tylko lessu, ale także utworów do niego podobnych. Do lessów można zaliczać tylko te utwory pylaste, które w stadium syngenetycznym były transportowane i sedymentowane głównie drogą eoliczną. Tworzą one zwykle dość miąższe pokrywy obejmujące oprócz różnowiekowych warstw właściwego lessu węglanowego, warstwy zwietrzałe (odwapnione) oraz przekształcone pedogenetycznie. Lessy w takich pokrywach dzielą się na predysponowane rzeźbą różne facje genetyczne; katenę głównych facji lessu peryglacjalnego w Europie Środkowej przedstawia ryc. 2. Inne kryteria klasyfikacji lessu można stosować tylko jako podrzędne, np. według uziarnienia (lessy gliniaste, lessy, lessy piaszczyste) lub ukształtowania terenu (lessy wierzchowinowe, stokowe i dolinne — p. tab. 1). Utwory lessopodobne natomiast, przeważnie o znacznie bardziej zróżnicowanym uziarnieniu, były kształtowane w stadium syngenetycznym przy znacznym udziale innych procesów; zwykle są one mniej miąższe i facjalnie mniej zróżnicowane. Peryglacjalne utwory lessopodobne w Polsce reprezentują głównie późnoglacjalne utwory pokrywowe (eoliczne i deluwialne). DEFINITION AND CLASSIFICATION OF LOESSES AND LOESS-LIKE DEPOSITS Summary Loess was formed by various proto-, syn- and epigenetic processes. Therefore, it is difficult to define loess which is known best among the Pleistocene extraglacial deposits. That is why some researchers prefer the simplest criterion of grain size and, besides „typical loess”, they distinguish „eluvial loess” and „varved loess” which are also silt deposits, including them into one group despite their very different origin. However, the concept of typical loess is not unequivocal because three main zonal-geographical types of loess are recognized: periglacial, peridesertic and perimediterranean (Fig. 1). Using the concept of ”loess formation” instead of loess, we have unavoidable difficulties. Genetic criteria should be the basis to distinguish not only loess but also similar deposits. Only those silt deposits, which were transported and sedimented mainly by wind during their syngenetic stage, can be included into loesses. They usually form rather thick blankets containing beds of proper carbonate loess of different ages, weathered (decalcified) beds, and pedogenetically transformed beds. Such blankets contain various genetic facies of loess which are conditioned by the relief; the catena of main facies of the periglacial loess in Central Europe is presented in Fig. 2. Other criteria for loess classification can be used only secondarily, e.g. classification according to the grain size (loamy loesses, loesses, sandy loesses), or relief (interfluve, slope and valley loesses) — vide Table 1. Loess-like deposits have usually a much more differentiated grain size. They were formed at their syngenetic stage with a considerable participation of non-eolian processes; they are usually less thick and facially less differentiated. Periglacial loess-like deposits in Poland are mainly represented by the Late Glacial cover deposits (eolian and deluvial).