Odsłonięcia powierzchniowe w koncepcji ochrony georóżnorodności Górnośląskiego Zagłębia Węglowego
Abstract
Na georóżnorodność budowy geologicznej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego składają się utwory powstałe w różnych okresach dziejów Ziemi. Na powierzchni odsłaniają się utwory karbonu, triasu i miocenu, a we wschodniej części Zagłębia także permu i jury. Obecny obraz odsłonięć powierzchniowych na obszarze Zagłębia jest na ogół niekorzystny. Znaczna ich część jest w stanie szybko postępującej degradacji, głównie pod wpływem działalności człowieka. Szczególnie widoczny jest proces masowej likwidacji odsłonięć utworów węglonośnych karbonu, które są unikatowe w skali Polski i Europy. W ostatnim dziesięcioleciu zlikwidowano ich około 15, między innymi w Rudzie Śląskiej (Kochłowice, Bielszowice), Mysłowicach (Brzezinka, Wesoła), Katowicach (Brynów, Giszowiec) oraz w Mikołowie. Działania takie wpływają na poważne zubożenie georóżnorodności Zagłębia. Należy więc objąć ochroną istniejące jeszcze ważne odsłonięcia, aby zachować tę część dziedzictwa geologicznego Zagłębia Górnośląskiego, istotną z punktu widzenia naukowo-dydaktycznego oraz turystyczno-rekreacyjnego i kulturowego. Obecnie ochroną prawną jest objętych tylko 10 odsłonięć, głównie ze wschodniej części Zagłębia. W tej części Zagłębia proponowane są do ochrony kolejne odsłonięcia, w tym przede wszystkim wyznaczone jako geostanowiska programu GEOSITES odsłonięcia permu i karbonu dolnego: martwicy karniowickiej i zlepieńca myślachowickiego w Karniowicach, melafirów w Regulicach, wapienia węglowego w Czernej (Czerwona Ścianka). Listę ważnych geostanowisk na obszarze Zagłębia należy uzupełnić o odsłonięcia karbonu produktywnego w Rydułtowach i Czerwionce-Leszczynach. Inne ważne odsłonięcia karbońskie godne ochrony to: Góra Zamkowa w Toszku (kulm), tzw. "łom Wójcika" w Czernej (wapień węglowy) i wąwóz Gródek w Kwaczale (arkoza kwaczalska). Cenne odsłonięcia utworów innych okresów geologicznych to przede wszystkim szereg nieczynnych kamieniołomów permskich skał wulkanicznych w okolicach Krzeszowic i Alwerni, a także triasowe odsłonięcia wapieni warstw gogolińskich oraz dolomitów kruszconośnych i diploporowych, w tym kamieniołomy w Bobrownikach (Tarnowskie Góry), Mokrem, Pogorzycach, Moczydle i na Sadowej Górze (Jaworzno). Słowa kluczowe: georóżnorodność, odsłonięcia powierzchniowe, ochrona, Górnośląskie Zagłębie Węglowe.
OUTCROPS IN THE GEODIVERSITY CONSERVATION CONCEPT OF THE UPPER SILESIA COAL BASIN (SOUTHERN POLAND)
Summary
The paper presents a general review of the surface rock outcrops in the USCB area (except for its southern part) focusing on those of major importance for the geodiveristy of the basin’s geological structure. Most of the outcrops include Carboniferous coal-bearing strata, which are unique at the surface, both in Poland and in Europe, as well as some outcrops of different geological periods, especially Triassic and Permian. In general, these outcrops are badly preserved; only a few of them have been legally protected, but most of them are in a state of fast progressing degradation. There are only some well-preserved outcrops in large quarries of Permian and Triassic rocks situated in the eastern part of the basin. Exceptionally badly preserved are the outcrops of coal-bearing formations liquidated recently in great numbers (15 within 10 years). It makes the geodiversity of the basin seriously reduced to poverty. Changing the present state through legal protection of some outcrops, including Carboniferous strata, might be of great importance for the geological heritage preservation of the Upper Silesia. This would be also important from scientific, didactic, tourist and recreational point of view.
OUTCROPS IN THE GEODIVERSITY CONSERVATION CONCEPT OF THE UPPER SILESIA COAL BASIN (SOUTHERN POLAND)
Summary
The paper presents a general review of the surface rock outcrops in the USCB area (except for its southern part) focusing on those of major importance for the geodiveristy of the basin’s geological structure. Most of the outcrops include Carboniferous coal-bearing strata, which are unique at the surface, both in Poland and in Europe, as well as some outcrops of different geological periods, especially Triassic and Permian. In general, these outcrops are badly preserved; only a few of them have been legally protected, but most of them are in a state of fast progressing degradation. There are only some well-preserved outcrops in large quarries of Permian and Triassic rocks situated in the eastern part of the basin. Exceptionally badly preserved are the outcrops of coal-bearing formations liquidated recently in great numbers (15 within 10 years). It makes the geodiversity of the basin seriously reduced to poverty. Changing the present state through legal protection of some outcrops, including Carboniferous strata, might be of great importance for the geological heritage preservation of the Upper Silesia. This would be also important from scientific, didactic, tourist and recreational point of view.