Transformacja roztoczańskiego odcinka doliny Wieprza w plejstocenie

Abstract

Położenie doliny górnego Wieprza i zmienne warunki klimatyczne zadecydowały o jej podziale na trzy, wyraźnie różniące się odcinki, odmiennie funkcjonujące przez cały czwartorzęd. Górny odcinek, najstarszy, wykorzystuje rów tektoniczny — Kotlinę Wieprzowego Jeziora. Od miocenu do eoplejstocenu ten segment doliny był wykorzystywany przez rzeki odwadniające Roztocze ku południowemu wschodowi. W zlodowaceniu odry i warty, w vistulianie oraz w holocenie jednoczesne obniżanie dna północnej i północno-wschodniej części Kotliny Wieprzowego Jeziora oraz jej wypiętrzanie w miejscu ujścia subsekwentnej doliny Zielone–Krasnobród doprowadziło do częściowego lub całkowitego zatamowania odpływu wód z kotliny przez środkowy odcinek Wieprza i utworzenia rozległego rozlewiska lub jeziora. Środkowy odcinek doliny górnego Wieprza, to wąska, subrównoleżnikowa dolina założona w strefie półrowu tektonicznego od ujścia Kryniczanki do Padołu Zwierzynieckiego. Jej asymetryczny przekrój sugeruje, że powstała ona w półrowie tektonicznym, rozwijającym się na antytetycznym, rotacyjnym uskoku. Ten odcinek charakteryzuje się licznymi załamaniami spadku profilu podłużnego tarasów nadzalewowych i holoceńskiego dna doliny. Środkowy segment doliny był formowany w interglacjałach ferdynandowskim i mazowieckim. W czasie zlodowacenia odry wykorzystywała go rzeka zasilająca jezioro w Kotlinie Wieprzowego Jeziora. Poprzeczne podnoszenie wąskich stref dna doliny (w strefie uskoków poprzecznych) przyczyniało się wielokrotnie do powstawania jezior. Miąższa seria vistuliańskich piasków fluwialnych świadczy o funkcjonowaniu późnoglacjalnej rzeki dojrzałej, swobodnej, o dolinie dostatecznie szerokiej do powstania zespołu meandrów, o rozmiarach wynikających z dużej wartości przepływów. O holoceńskiej ewolucji tej części doliny decydowały procesy bocznego rozwoju dna doliny. Dolny, przełomowy odcinek doliny górnego Wieprza wykorzystuje północną część subpołudnikowego półrowu tektonicznego Padołu Zwierzyńca. Charakteryzuje się również asymetrycznym przekrojem poprzecznym. Ten segment doliny był najczęściej wykorzystywany przez rzeki odwadniające, najpierw wał metakarpacki: w badenie i sarmacie; następnie Roztocze: w pliocenie i czwartorzędzie, w zależności od intensywności ruchów tektonicznych, powodujących istotne zmiany w orografii obszaru. O intensywności procesów erozyjnych w dnie doliny koło Zwierzyńca świadczą dwie rynny erozyjne, całkowicie zasypane osadami mezoplejstocenu i vistulianu oraz wysoko położone tarasy erozyjne. Zatamowanie lądolodem odry odpływu wód ku północy spowodowało w pradolinie Wieprza (zwierzynieckiej) odtworzenie badeńskiego (na południe) kierunku odwodnienia. TRANSFORMATION OF THE ROZTOCZE SEGMENT OF THE WIEPRZ RIVER VALLEY (SE POLAND) IN THE PLEISTOCENE Summary The situation of the valley of the upper Wieprz and changeable climatic conditions determined its division into three significantly diverse segments which functioned in different ways through the Quaternary. The upper segment, the oldest one, makes use of a tectonic graben — the Wieprzowe Lake Trough. From the Miocene to the Eopleistocene, this valley segment was used by rivers draining the Roztocze region towards the south-east. During the Odra and the Warta glaciations, as well as in the Vistulian and in the Holocene, the subsidence of the bottom of the northern and northeastern parts of the Wieprzowe Lake Trough, and its simultaneous uplift at the outlet of the subsequent Zielone-Krasnobród Valley, contributed to partial or total barring of basin waters from the middle segment of the Wieprz River, and formation of a vast flooding area or a lake. The middle segment of the valley of the upper Wieprz River is a narrow subparallel valley formed in the zone of a tectonic half-graben between the mouth of the Kryniczanka River and the Zwierzyniec Trough. Its asymmetric cross-section indicates that the half-graben developed on a rotational thrust fault. The segment is characterised by numerous breaks of slope in the long profile of suprainundational terraces and Holocene talweg. The middle segment of the valley was shaped in the Ferdynandów and Mazovian interglacials. During the Odra glaciation, it was used by a river which supplied the lake in the Wieprz Lake Basin. The Transverse uplift of narrow zones in the talweg (in a transverse fault zone) frequently led to formation of lakes. A thick series of Vistulian fluvial sands testifies to the existence of a mature free late-glacial river with a valley wide enough to form a group of meanders whose size depended on great flow volume. Its Holocene evolution was determined by processes of lateral development of the talweg. The lower gap segment of the upper Wieprz Valley uses the northern part of a submeridional half-graben of the Zwierzyniec Trough. It is also characterised by an asymmetric cross-section. This part of the valley was most often used by rivers draining: originally, the Meta-Carpathian Swell—in the Badenian and Sarmatian and finally, the Roztocze region—in the Pliocene and Quaternary, depending on the intensity of tectonic movements which caused significant changes in the orography of the area. The intensity of erosional processes in the talweg near Zwierzyniec is illustrated by two erosional channels entirely filled with Mesopleistocene and Vistulian deposits, and by high-lying erosional terraces. Damming the water runoff towards the north by the Odra glacer resulted in a reconstruction of the Badenian drainage direction (to the south) in the Wieprz (Zwierzyniec) preglacial stream valley.